श्री विष्णुसहस्रनाम स्तोत्रातील वैश्विक चैतन्य: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर
लेखांक १०.
प्रश्न ४.
(अशुभ म्हणजेच सच्चिदानंदाच्या आड येणारे सर्व नष्ट होण्यासाठी) कंमर्चंत: म्हणजे अर्चना करण्यायोग्य वा पूजा अर्चा करण्यायोग्य कोण आहे? अर्चना किंवा पूजा अर्चा कुणाची करावी?
आईला आपल्या नवजात बाळाला किती जपू आणि कसे जपू असे होते. त्याला कुठे ठेवू आणि कुठे नको असे होते. त्याच्यावरून सर्वस्व, अगदी जीव देखील ओवाळून टाकावा असे होते. त्याच्यासाठी काय करू आणि काय नको असे होते. त्याचे कोड कौतुक किती आणि कसे करू आणि कसे नको असे होते. त्याचे सर्व काही करण्यामध्ये काही उणे पडू नये आणि काही चुकू नये असे तिला वाटते!
महाराज युधिष्ठीर यांची (प्रत्यक्षात आपली सर्वांची जरी आपल्याला काळात नसली तरी) वास्तवात अवस्था, आईसारखीच आहे.
ज्याची आंतरिक ओढ लागते, जे अत्यंत महत्वाचे वाटते, जे सर्वाधिक महत्वाचे वाटते त्याची पूजा अर्चा करण्यात काही गफलत होऊ नये असे वाटते.
ज्याप्रमाणे बाळाचे सर्व काही यथायोग्य व्हावे; आणि ते बाळालाच पोचावे यासाठी आई; अनुभवी मातांकडून मार्गदर्शन मागते, त्याचप्रमाणे अर्चना म्हणजेच पूजा-अर्चा योग्य व्हावी आणि योग्य तिथे पोचावी ह्यासाठी हा प्रश्न विचारलेला आहे.

श्री विष्णुसहस्रनाम स्तोत्रातील वैश्विक चैतन्य: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर
लेखांक ८.
प्रश्न २. किंवाप्येकं परायणम् ह्याचा आशय असा आहे की विश्वनियंत्रक अशी शक्ती ही कुणी व्यक्ती नाही. ती वस्तू नाही. ती एकादे स्थान नाही. ती वीज किंवा उष्णता यासारखी उर्जा नाही. ती अवकाश व काल देखील नाही. ती वासना, भावना, कल्पना, विचार, प्रेरणा, इच्छा इत्यादी काही नाही. ती एकादी निव्वळ मानसिक अवस्था देखील नाही. परंतु, ती “शब्दातीत शक्ती” आपल्या अंतर्यामी आणि खोलवर असल्याचे जसे अस्पष्टपणे जाणवते, तसेच ती संपूर्ण विश्वातील अणुरेणु व्यापून आहे असे देखील भासते. अंतर्यामी असल्यामुळे शरीराने “तिथे” पोचण्याचा प्रश्नच नाही. परंतु “जाणीवेने तिथे पोचण्यासाठी देखील ती अत्यंत दूर भासते.
वर्णन करण्यास अशक्य असल्यामुळे ह्या सद्गतीचे वर्णन आपापल्या परीने संकेताने केले जाते. आपण तिला जाणीवेची सद्गती म्हणू. ह्या सद्गतीलाच; परंधाम, ईश्वराचे चरण कमल, ईश्वरी साक्षात्कार, सद्गुरुभेट, मोक्ष, निर्वाण, मुक्ती म्हणतात. जाणीवेच्या ह्या सद्गतीमध्ये पूर्णत्व येत असल्या तिला शाश्वत समाधानाची किंवा सच्चिदानंदाची अनुभूती म्हणतात. ती जाणीवेच्या पलीकडे असलेली सर्वांच्या अस्तित्वाची आणि जाणीवेची सद्गती असल्यामुळे आणि ह्या सद्गतीमध्ये सुरक्षितता अनुभवाला येत असल्यामुळे तिला कालातीत आश्रयस्थान म्हणतात. तिचे स्वरूप धूसरपणे जाणवत असल्यामुळे असा प्रश्न निर्माण होतो, की सर्वांचे “अंतीम गंतव्य” असे ते जडत्वहीन आणि म्हणूनच पवित्रतम असलेले असे “स्थान” कोणते?

श्री विष्णुसहस्रनाम स्तोत्रातील वैश्विक चैतन्य: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर
लेखांक ६
श्री गणेशाय नम:
संपूर्ण विश्वाचा आणि आपल्या जीवनाचा आणि प्रज्ञेचा देखील मूलाधार अशा ॐकाराचे सगुण स्वरूप म्हणजे गणेश. म्हणूनच सर्व कार्याप्रमाणे ह्या कार्याच्या आरंभी देखील श्री गणेशाला नमन असो.
श्री. वेदव्यासाय नम:
भगवान श्री वेदव्यास महर्षीनी महाभारतामध्ये भीष्माचार्य आणि युधिष्ठिर ह्यांच्या संवादाद्वारे विष्णूसहस्रनामस्तोत्र प्रगट केले आहे. ह्या स्तोत्राचा आशय म्हणजे सर्व तऱ्हेच्या भेदाभेदांच्या पलीकडील कालातीत सामर्थ्याचा महास्त्रोत आहे. वैयक्तिक आणि वैश्विक उत्कर्षाची ती महासंजीवनीच आहे.
वेदव्यास म्हणजे आपल्याच अंतरंगातील, पण एरवी आपल्याला सहजासहजी प्राप्त न होणारा असं दुष्प्राप्य आणि दुर्लभ असा सच्चिदानंदच.
म्हणून विष्णुसहस्रनामाचा अचूक आशय कळावा म्हणून श्री वेदव्यासाना प्रणाम असो.
यस्य स्मरण मात्रेण जन्म संसार बंधनात्
विमुच्यते नमस्तमै विष्णवे प्रभविष्णवे
ज्याच्या केवळ आठवणीने देखील जन्म आणि मृत्युच्या चक्रातून म्हणजे अज्ञ आणि परावलंबी अस्तित्वातून मुक्ती मिळते, तो विष्णू अंतर्बाह्य सर्व व्यापणारा सर्वव्यापी आहे. तो विचारातीत आहे. तो संप्रदायातीत आहे. त्या विश्वव्यापी श्री विष्णूला माझे (माझ्या मर्यादित अस्तित्वाचे) साष्टांग नमस्कार असोत.

श्री विष्णुसहस्रनाम स्तोत्रातील वैश्विक चैतन्य: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर
लेखांक ४. सर्वंकष वैयक्तिक आणि वैश्विक कल्याणाचा हा आविष्कार प्रत्यक्षात कसा येईल हे आता जाणून घेऊ.
मेंदूचा रक्तपुरवठा थांबल्यामुळे; अचेतन झालेले शरीर ज्याप्रमाणे रक्तपुरवठा नीट होताच पूर्ववत सचेतन आणि कार्यरत होते तसेच हे होणार आहे. सत्याची अनुभूती ही गंगोत्री आहे. तिच्यापासून सदसद्विविवेक, सद्बुद्धी, सत्प्रेरणा, सद्विचार, सद्भावना, सद्वासना, सत्संकल्प, सदिच्छा, सत्कार्य आणि सुसंवाद यांच्या नवसंजीवनीचा प्रवाह सुरु होतो. ह्या नवचैतन्यदायी प्रवाहाने वैयक्तिक आणि सामाजिक जीवनात सद्गुणांचे बल वाढते आणि त्यांचे आधिपत्य आणि सत्ता यांचा अंमल सुरु होतो. यातून जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात सदभिरुची, सहिष्णुता, समंजसपणा, सहकार्य, समाधान, स्वास्थ्य यांचे प्रकटीकरण होऊ लागते. यातून लोककल्याणकारी धोरणे, योजना, कायदे, नियम आणि संकेत जरुरीप्रमाणे पुनर्रचित व कार्यरत होतात. अशा तऱ्हेने विष्णुसहस्रनाम (नामस्मरण) ही आत्मज्ञानाची आणि पर्यायाने समृदधीची गंगोत्री आहे. यामध्ये वैश्विक उर्ध्वगामी क्रांतीचे बीजामृत आहे. स्वात्म्यवादी क्रांतीचा उर्जास्त्रोत आहे. यामध्ये आत्मज्ञानी महापुरुषांचे प्रेरणास्त्रोत आणि स्फुर्तीस्त्रोत आहेत. त्याचप्रमाणे पसायदानाची पूर्ती आहे.

श्री विष्णुसहस्रनाम स्तोत्रातील वैश्विक चैतन्य: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

लेखांक २. विष्णुसहस्रनाम म्हणजेच विष्णूची एक हजार नावे. ही एक हजार नावे आठवणे किंवा स्मरणे म्हणजे एकामागून एक अशा प्रकारे आपले एक हजार डोळे उघडण्यासारखे आहे. हे एक हजार डोळे अर्थात अंत:चक्षु जसे उघडत जातात तसे आपल्याला आपले आणि विश्वाचे सच्चिदानंदमय मूळ स्वरूप अधिकाधिक जाणवू लागते. कालांतराने आपण आपल्या ह्या मूळ स्वरूपाशी तद्रूप होतो.
आपल्या ह्या एक हजार डोळ्यांतून आपल्या सर्वांच्या अंतर्यामी जाणवणाऱ्या ह्या आशयाचे म्हणजेच आनंदसंजीवनीचे वैशिष्ट्य कोणते आणि व्यक्ती आणि विश्व ह्यांना अंतर्बाह्य व्यापणाऱ्या ह्या कालातीत सत्याची प्रचीती म्हणजे काय; हे आपण वीजेच्या बल्बच्या उदाहरणाने समजून घेण्याचा प्रयत्न करू.
ज्याप्रमाणे बल्ब विजेमुळे ‘पेटतो’, त्याचप्रमाणे सजीव आणि निर्जीव सृष्टीतील अणुरेणु; चिरंतन सत्यामुळे क्रियाशील होतात. ह्या सत्यालाच सच्चिदानंद म्हणतात. ह्या आनंदरूप सत आणि चित अश्या सत्यालाच; पुरुष-प्रकृती, शिव-शक्ती, लक्ष्मी-नारायण, सीता-राम, राधा-कृष्ण ह्या द्वंद्वानी ओळखले जाते. ज्याप्रमाणे बल्ब फुटला तरी वीज नष्ट होत नाही, त्याचप्रमाणे मनुष्य देह जरी नष्ट झाला तरी त्याचे सच्चिदानंद स्वरूप नष्ट होत नाही.
अर्थात ही तुलना मर्यादित अर्थाने समर्पक आहे. बल्ब आणि मनुष्यात फरक आहे.
बल्बला त्याचे मूळ स्वरूप वीज आहे हे कळण्याची व्यवस्था नाही. तसेच बल्बला त्याच्या स्वत:च्या आणि इतर बल्बांच्या वीजमय मूळ स्वरूपाशी समरस होऊन अमर आणि स्वतंत्र होता येत नाही.
याउलट, मनुष्याला त्याचे मूळ स्वरूप सच्चिदानंद असून स्वत:च्या आणि विश्वाच्या अंतर्यामी देखील हा सच्चिदानंद आहे हे कळू शकते. एवढेच नव्हे, तर त्याच्याशी समरस होता येते आणि अमर व स्वतंत्र होता येते.
दुसरा फरक असा की, बल्ब आणि विजेचा संयोग ही भौतिक घटना तिसऱ्या भौतिक घटकामुळे होते, तर मनुष्य आणि सच्चिदानंद ह्यांच्यातील नाते, ह्या नात्याची मनुष्याला येणारी जाण आणि यातून होणारा आविष्कार, हे सारे सच्चिदानंदाच्या सत्तेनेच होत असते.