६. सत्यवस्तू ओळखणे हा परमार्थ डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात, “सत्यवस्तू ओळखणे हा परमार्थ, आणि असत्य वस्तूला सत्य मानून चालणे हा प्रपंच होय”.

परमार्थाची आणि प्रपंचाची इतकी चपखल व्याख्या सापडणे कठीण आहे!

खरे सांगायचे तर; आम्ही माध्यमातील मंडळींनी, काळाची दिशा ओळखायला शिकले पाहिजे. जे जे घडताना दिसते, भासते आणि गोंधळात टाकते, खिन्न करते, उद्विग्न करते, भडकवते, उद्दीपित करते किंवा भ्रष्ट करते आणि फूट पाडते त्याच्या पलिकडे सर्वांना प्रगल्भ बनवणारे आणि एकत्र आणणारे सत्य बघायला आणि ओळखायला शिकले पाहिजे!

पण आम्ही देखील सामान्यच आहोत! आमच्यातही उणीवा आहेत! आमची दृष्टीही स्वच्छ नाही! त्यामुळे समाजातले असलेले-भासलेले दोष, गुन्हे आणि अपराध यांनी आम्ही देखील विचलित होऊ शकतो, वा घाबरु शकतो हे अगदी खरे आहे! आम्हाला देखील कुत्सितपणा, निराशा, संकुचित स्वार्थ ग्रासु शकतात! प्रगल्भ विचार, उदात्त भावना एका बाजूला आणि राजकीय दबाव, प्रलोभने, भपका आणि झगमगाट दुसऱ्या बाजूला अश्या रस्सीखेचीमध्ये आम्ही देखील गोंधळू आणि बहकू शकतो आणि भरकटू शकतो हे अगदी खरे आहे! विशेष म्हणजे, यामुळे आमचे आकलन सदोष बनून आम्ही; स्वत:सकट इतरांना देखील आमच्या आकलनाचे बळी बनवू शकतो!

पण या कोंडीतून बाहेर कसे पडायचे? ही घुसमट आणि ही तडफड कशी थांबवायची यावर उपाय शोधला तरी सापडत नव्हता!

परंतु यादरम्यान सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य श्री. गोंदवलेकर महाराजांचे प्रा. के. वि. बेलसरे यांनी लिहिलेले चरित्र वाचनात आले. त्यामध्ये सबजज्ज फडके यांच्याबरोबर झालेल्या संवादामधून सुधारणा आणि संस्कृती म्हणजे काय याचे थोडेफार आकलन झाले आणि डोळ्यात जणू काही अंजनच पडले!
ज्याप्रमाणे रस्त्यावरचे खड्डे प्रवास दुष्कर करतात, त्याचप्रमाणे आपली देहबुद्धी सत्याकडे चाललेला आपला प्रवास अवरुद्ध करून आपल्याला भ्रमात बांधून ठेवते. यामुळे ईश्वराकडे, सद्गुरुंकडे, आपल्या खऱ्या “मी” कडे म्हणजेच शाश्वत समाधानाकडे पोचणे जिकीरीचे आणि दुस्तर होते. रस्त्यावरचे खड्डे बुजवले की जसा प्रवास सुरळीत होतो, त्याप्रमाणे नामस्मरणामुळे सद्बुद्धी, सद्भावना, सद्वासना आणि सत्कार्य ही सर्व “रस्तादुरुस्तीची यंत्रे” झपाट्याने कार्यरत होतात आणि शाश्वत समाधानाचा रस्ता दुरुस्त आणि प्रशस्त होतो हे पक्के ध्यानात आले!

त्यामुळे, स्वत:ची दृष्टी साफ होण्यासाठी आणि लोकांच्या पर्यंत सर्वांना प्रगल्भ बनवणारे आणि एकत्र आणणारे सत्य पोचवण्याचे स्वत:चे कर्तव्य समाधानकारकपणे पार पाडण्यासाठी आम्ही माध्यमवाल्यांनी; नामस्मरणाचा अत्यंत आस्थेने अभ्यास, अगत्यपूर्वक अंगिकार आणि जीव तोडून प्रसार केला पाहिजे ह्याची खोलवर आणि तीव्र जाणीव झाली!
ही जाणीव म्हणजे आपल्या सर्वांच्या कल्याणाची नांदीच आहे!!

४. संतांची वृत्ती राममयच असते: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात,”जो जो कोणी मला भेटला तो तो मी आपलाच मानला” आणि “संतांची वृत्ती राममयच असते, त्यांना सर्वत्र रामच दिसतो”!

आमची वृत्ती कशी असते? नकळत मनात तुलना होताना मनामध्ये आमच्या सहिष्णुतेचा विचार येतो. खरे तर सहिष्णुता हा शब्द आपण आपण पुष्कळदा वाचतो वा ऐकतो. पण खरी सहिष्णुता म्हणजे नेमके काय? याचा विचार करता लक्षात येते की सहिष्णुता ही वाटते तितकी साधीसुधी बाब नाही! तिला अनेक पदर आहेत!

अंतर्बाह्य ईश्वर असताना त्याचा पूर्ण विसर पडणे (त्यामुळे त्याविषयी टिंगल टवाळीची भावना असणे) आणि त्यामुळे, अंतर्बाह्य पसरलेल्या वासनाविवशतेला विरोध तर नाहीच पण तिचे (हीन स्वार्थाचे) उद्दंड आणि बेभान समर्थन करणे ही सकृद्दर्शनी सहिष्णुता वाटली तरी ती सहिष्णुता नसून स्वत:च्या आणि इतरांच्या अंतरात्म्याशी केलेली घोर प्रतारणा असते. ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली पहिली पायरी.

वासना आणि ध्येय यांच्यात संघर्ष होऊन सारखी ओढाताण होणे आणि वासनेमध्ये पुन्हा पुन्हा नाईलाजाने ओढले जाणे व वाहात जाणे व आपल्या आतल्या आणि बाह्य जगातील वासनेविषयी चीड येणे ही सकृद्दर्शनी असहिष्णुता वाटली तरी ती असहिष्णुता नसून, स्वत:च्या आणि इतरांच्या अंतरात्म्याशी सहिष्णू बनण्याची प्रामाणिक धडपड असते. ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली दुसरी पायरी.

नामाची निष्ठा भक्कम होता होता नामाच्या ओढीने अस्वस्थता, आतुरता व तळमळ निर्माण होणे आणि अंतर्बाह्य व्यापणाऱ्या वासनांचे आघात आणि पकड ढिली होणे, तसेच अंतर्बाह्य पसरलेल्या वासनेचे पर्यवसान वेगळ्या वेगळ्या प्रकारांनी आणि वेगवेगळ्या काळानुसार पण निश्चीतपणे नामाच्या ओढीत आणि गोडीत होते ह्या अंतर्बाह्य परिवर्तनाची विजयी अनुभूती येणे आणि शाश्वत समाधान आणि सार्थकता याची जाणीव ठळक होऊन; नामाचा आग्रह, हेका, हट्ट आणि वासनेचा तिरस्कार व तिटकारा हळु हळु निघून जाणे ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली तिसरी पायरी.

आणि याच्या पलीकडे सहिष्णुतेच्या प्रवासाची चवथी पायरी असते. ह्या शब्दातीत पायरीवर संत असतात. ह्या सहिष्णुतेचे महत्व असे की ती केवळ शाब्दिक सहिष्णुता नसून प्रत्यक्ष विश्वकल्याण साधणारी संजीवक अमृतौषधी असते! ही खरी पराकोटीची सहिष्णुता!

आपल्यापुरते असे म्हणता येईल की, प्रत्येकाला पूर्णत्वाची आंस असते, पण ती ओळखता येतेच असे नाही. तसेच शब्दात सांगता बोलता येतेच असे नाही. त्याचप्रमाणे ती आंस तृप्त करण्याचे साधन माहीत असतेच असे नाही. एवढेच नव्हे तर ते साधन कळले तरी त्या साधन मार्गावर चालता येतेच असेही नाही. आणि अखेर साधन मार्गावर चालू लागला तरी अखेरपर्यंत चिकाटीने चालत राहणे जमतेच असे नाही!

आपलेही जर असेच असते, तर अमक्याने असे वागावे, तमक्याने तसे वागावे असा हट्ट किंवा अट्टाहास धरणे; म्हणजेच कुणाहीबद्दल असहिष्णू असणे नाही का? आपल्या मनाप्रमाणे कुणी वागत नाही असे दिसल्यावर आपण त्याच्यावर नाराज होतो आणि त्याच्याविषयीच्या कर्तव्यात कसूर करतो! हे कितपत योग्य आहे? नाही ना?

पण आपली ही असहिष्णुता झटकून कशी टाकायची? आपण सहिष्णू बनून आपले कर्तव्य कसे पार पाडायचे?

सद्गुरुंच्या शिकवणीप्रमाणे आपली पूर्णत्वाची वाटचाल चालू ठेवणे म्हणजेच नामस्मरण चालू ठेवणे आणि जमेल तसे ते वाढवीत राहणे हाच सहिष्णू होण्याचा; म्हणजेच स्वत:च्या आणि इतरांच्या प्रती असलेले हट्ट आणि अट्टाहास कमी करत नेण्याचा आणि त्याचबरोबर, आपले सर्वाधिक महत्वाचे कर्तव्य चोखपणे पार पाडण्याचा रामबाण उपाय आहे!
असे करता करता आपली तुलनेने कमी महत्वाची इतरही कर्तव्ये (निरपेक्ष भावनेने केलेली कर्मे) देखील (ज्यांमध्ये आम्ही असहिष्णुतेमुळे कमी पडतो, ती) आपोआपच आणि पूर्वीपेक्षा अधिक आत्मीयतेने आणि आस्थेने पार पाडली जातात!

२. आपल्याला हव्या त्या गोष्टी डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात, “आपल्याला हव्या त्या गोष्टी देण्यामध्ये भगवंताची खरी कृपा नसून, असेल त्या परिस्थितीमध्ये आपले समाधान टिकणे ही त्याची खरी कृपा होय.”

सुरुवातीला हे आपल्याला पटत नाही!

कारण?

कारण, आहे ती परिस्थिती स्वीकारणे त्यात समाधान मानणे म्हणजे पराभव स्वीकारणे असेच आपल्याला वाटत असते! साहजिकच, हे आपल्याला क्लेशकारक आणि असह्य होते. जगामध्ये व आपल्या जीवनात काय व कसे असावे (उदा. राज्यव्यवस्था, समाजव्यवस्था, अर्थव्यवस्था इत्यादी आणि आपला व्यवसाय, घरदार, कटुंब, आर्थिक स्थिती इत्यादी) याबाबतच्या, अर्थात हवे-नको पणाच्या कल्पना, वासना आणि ओढ यामुळे आपण कायम अस्वस्थ असतो. असंतुष्ट असतो. किंबहुना तसे राहाणे आपल्याला संवेदनाशील आणि योग्य वाटते!

पण जगामध्ये असो, वां वैयक्तिक जीवनात अनेकदा, आपल्याला हव्या त्या गोष्टी घडल्याने वा मिळाल्याने; कालांतराने मनाला जेव्हां टोचणी लागल्याचा अनुभव येतो आणि अनेकदा, आपल्याला हव्याश्या वाटणाऱ्या अनेक बाबी न घडल्याने वा न मिळाल्याने पुढे जेव्हा “हायसे” वाटल्याचा अर्थात समाधान झाल्याचा अनुभव येतो, तेव्हा नाईलाजाने आणि मोठ्या मुश्किलीने आपला अहंकार विरघळू लागतो आणि “आपल्याला हव्या त्या गोष्टी देण्यामध्ये भगवंताची खरी कृपा नाही” हे पटू लागते आणि मनात ठसु लागते!

जगामध्ये असो, वा वैयक्तिक जीवनात: “आपल्याला हव्या” वाटणाऱ्या गोष्टी; वास्तविक पाहता, आपण आपल्या अहंकारापोटी जोपासलेल्या असतात, आपल्या अंतरंगाला हव्या की नको याचा विचार देखील न करता! म्हणूनच त्यांच्यासाठी स्वत:ला वा इतरांना कळत-नकळत पीडा देणे, किंवा त्या न मिळाल्याने मन मारून हताश होणे, ह्यामुळे वैयक्तिक आणि सामाजिक तणावाचे दुष्टचक्र प्रभावशाली बनत जाते!

प्रत्येक प्रसंगी मनात असो वा नसो, नामस्मरण आचरणात येत जाते तसे तसे, ईश्वरी सत्तेचे म्हणजेच सद्गुरुंच्या सत्तेचे नि:पक्षपाती, अचूक, अखंड, अविरत आणि आपल्या अंतरंगाला समाधान देणारे नियंत्रक कार्य ध्यानात येऊ लागते! घडणारे सर्व काही ईश्वरेच्छेने म्हणजेच आपल्या सद्गुरुंच्या इच्छेने; आणि आपल्या कल्याणासाठीच होत आहे ही आश्वासक जाणीव जेव्हां आपल्याला हव्याश्या वा नकोश्या प्रत्येक प्रसंगात मायेची सावली आणि धीराचा हात देत राहते, तेव्हां सुख दु:खाचे तडाखे मुलायम बनत जातात! साहजिकच मग; असेल त्या परिस्थितीमध्ये आपले समाधान टिकणे ही भगवंताची खरी कृपा होय हे पटते आणि अनुभवाला येते!

मनोगत: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

नामाचा महिमा अगाध आणि शब्दातीत आहे. नामस्मरण करावे तेवढे थोडेच आहे. पण हे कळत असून सुद्धा पुरेसे वळत नाही. नामावरची निष्ठा आणि नामामधील प्रेम म्हणावे तसे वाढलेले नसल्यामुळे नामात रमून जाणे होत नाही आणि नामस्मरण अखंड चालत नाही. त्यात खंड पडतो!
पण ह्या दरम्यान पुष्कळदा कळत नकळत; नामाविषयी विचार मात्र चालू असतात. आजवर न जाणवलेले नामस्मरणाचे विविध कल्याणकारी पैलू नव्याने जाणवत जात असतात. अर्धवट जाणवलेले पैलू अधिक स्पष्ट होत जात असतात.
इतर सर्व बाबींप्रमाणे ह्यामागे देखील नामरूप असलेल्या सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य श्री. गोंदवलेकर महाराजांचीच प्रेरणा आहे. खरे सांगायचे तर; नामरूप असलेल्या त्यानी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे आणि अनेकानेक प्रकारे नामाचा शब्दातीत महिमा प्रगट करणे साहजिकच असल्यामुळे त्यांनी तसा तो प्रगट केला आहे आणि अजूनही करत आहेत!
पण आमच्यातल्या प्रारब्धवश त्रुटीमुळे आम्हाला जे प्रश्न पडतात आणि ज्या शंका येतात, त्यांची आम्हाला पटतील अशी उत्तरे जेव्हां मिळतात, तेव्हां नवीन शोध लागल्यासारखे वाटते! ही उत्तरे देखील त्यांच्या बोधवचनांमध्ये त्यांनी अत्यंत सोप्या आणि साध्या भाषेत पूर्वीच देऊन ठेवली आहेत! पण ती; त्यांच्या भाषेच्या सोपेपणामध्ये आणि साधेपणामध्ये लपल्यामुळे आणि कालानुरूप परिस्थिती बदलल्यामुळे ज्या नवनवीन समस्या तयार झाल्या त्यामुळे आम्हाला मिळत नव्हती वा कळत नव्हती!
नामाच्या महिम्याचा हा अंश जाणवण्याने मन हर्षभरित होते, मनामध्ये हुरूप येतो, मनाला विस्मय वाटतो आणि तो लिहून झाल्याशिवाय चैन पडत नाही! त्यामुळे, हे सारे पूर्वी कुणी लिहिलेले आहे की नाही, ह्या लिहिण्याने इतर कुणाला लाभ होईल की नाही; ह्यापेक्षा, नामाचा हा महिमा स्वत:का अधिक स्पष्ट होईल ह्या भावनेने, स्वत:च्या तो मनात घोळवता येईल ह्या तीव्र ओढीने आणि त्याचप्रमाणे तो मनामध्ये मावत नसल्याने नामाविषयीच्या लिखाणाला सुरुवात झाली! नामस्मरणात पुरेसे रंगून जाण्यापूर्वीच नामाचा हा अंशमात्र मला जाणवणे आणि तो लिहिला जाणे ही देखील सद्गुरुंचीच इच्छा आहे यात शंका नाही! किंबहुना, नामाची निष्ठा आणि नामाचे प्रेम येण्यासाठी आवश्यक असल्यामुळेच की काय सद्गुरुनी वर्षानुवर्षे करून घेतलेला हा गृहपाठ असावा! त्यातले असली अर्थातच त्यांचे आणि नकली ते माझे यात मुळीच शंका नाही!
म्हणूनच, जीवनातील इतर सर्व बऱ्यावाईट आणि योग्य-अयोग्य बाबींप्रमाणे हे आणि आत्तापर्यंत झालेले नामाविषयीचे अल्पसे लिखाण जसे आहे तसे; त्याबद्दल कोणताही दावा न करता मनापासून विनम्रपणे आणि कृतज्ञतापूर्वक सद्गुगुरुंच्या चरणी सादर समर्पण!

अनुभव नामस्मरणाचे: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

विद्यार्थी: सर, नामस्मरणाचे अनुभव सांगा ना!
शिक्षक: प्राणवायू, अन्न, पाणी इत्यादींमुळे आपले शरीर आणि मन पूर्वार्धाच्या पातळीपर्यंत विकसित होतात. नामस्मरणाने ह्या विकासाची पुढची म्हणजेच उत्तरार्धाची पायरी साध्य होते.
विद्यार्थी: पण सर, तरी देखील काही ना काही अनुभव असतीलच ना?
शिक्षक: होय! असतात! नामस्मरणाने सम्यक विकास होत असताना मूलत: वासना, भावना, विचार आणि दृष्टीकोन प्रगल्भ होत जातात. परिणामी ज्याच्या त्याच्या प्रकृतीधर्मानुसार ही प्रगल्भता व सृजनशीलता; विचार, योजकता, साहित्य, कला, संगीत, नेतृत्व, संशोधन, व्यवस्थापन; अश्या विचिध क्षेत्रांत आविष्कृत होते.
विद्यार्थी: पण अध्यात्मिक अनुभवांचे काय?
शिक्षक: कधी मृत्युच्या जबड्यातून सुटका होणे, कधी अनपेक्षित यश मिळणे, कधी कल्पनातीत लाभ होणे, कधी बिकट समस्यांची उकल होणे, कधी उत्कट काव्य स्फुरणे, कधी असामान्य कार्य हातून घडणे; इत्यादी अनेक प्रकारे नामस्मरणाचे अनुभव येतात! संवेदनाशीलता, हळुवारपणा, सहिष्णुता, क्षमाशीलता, नि:पक्षपातीपणा, आत्मपरीक्षण इत्यादी अनेक अंगानी साधकाची वाढ होते. ही वाढ अर्थातच रोजच्या व्यवहारात साधक आणि त्याच्या आजूबाजूचे लोक अनुभवतात..
विद्यार्थी: ह्या साऱ्या अनुभवांमध्ये एकादी समान बाब असते का?
शिक्षक: होय! प्रत्येक अनुभवागणिक साधक; भ्रमाच्या पलिकडे आणि सत्याच्या जवळ जातो!
विद्यार्थी: आपले सद्गुरू श्री. ब्रह्मचैतन्य महाराज गोंदवलेकर काय सांगतात?
शिक्षक: त्यांच्या म्हणण्याचा आशय असा आहे की, अनुभवांच्या मागे लागू नये!
हे मला अगदी मनापासून पटतं! कारण, वरील प्रकारचे किंवा अन्य अनुभव निश्चितपणे, अमुक एका व्यक्तीमध्ये व अमुक एका वेळेला येतीलच असे सांगता येत नाही! मात्र, आमच्या सारख्या सामान्यांकडून नामस्मरण होणे व वाढत राहाणे हीच आपल्या सद्गुरूंची सर्वश्रेष्ठ कृपा आणि हाच नामस्मरणाचा सर्वश्रेष्ठ अध्यात्मिक अनुभव असं मला वाटतं!