Previous   Next

जीवन सुंदर आहे: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्यामध्ये येणारे अनेक साधक आणि साधू लहानपणापासून अध्यात्माच्या मार्गाला लागलेले असतात. त्यांचे वागणे बोलणे पुष्कळदा अचाटच असते. ते पाहिले की अचंबित व्हायला होते. अध्यात्म एवढे अवघड आणि सर्व सामान्यांपासून दूर आणि त्यांना दुस्तर वा अशक्य असे आहे का?

शिक्षक: अध्यात्म म्हणजे स्वभाव. आपल्या अंतरात्म्याचा भाव. ते एकाला सोपे आणि दुसऱ्याला अवघड कसे असेल? पण काही जण सुरुवातीपासूनच त्यांच्या अंतरात्म्याच्या अधिक निकट असतात किंवा त्याच्याशी म्हणजेच ईश्वराशी जोडले गेलेले असतात; एवढे मात्र नाकारता येणार नाही. पण; आपण रोजच्या जीवनात तरी काय पाहतो? डॉक्टर, वकील, इंजिनीअर, चित्रकार, गायक अशी किती तरी क्षेत्रे असतात. प्रत्येकाला दुसऱ्याच्या क्षेत्रातले काम तेवढ्याच कुशलपणे आणि उत्तमपणे करता येते का? नाही! परंतु, तरीही सर्वांचे अंतीम ध्येय एकच असते आणि ते साध्य करण्यामध्ये सर्वजण एकमेकांची मदत करीत असतातच ना? कुंभ मेळ्याकडे आपण ह्या दृष्टीकोनातून पाहायला हवे असे मला वाटते.

विद्यार्थी: म्हणजे कुंभ मेळ्याबद्दल आणि तेथील साधूंच्या बद्दल आपल्या मनात कुतुहूल, जिज्ञासा, कृतज्ञता आणि आदर असावा पण स्वार्थी आणि परावलंबी अशी आंधळी वृत्ती नको. खरे ना?

शिक्षक: होय. पण आपल्या मनातील याचक आणि लाचार वृती कशी घालवायची? स्वाभिमानी कसे बनायचे? कृतज्ञतेची भावना कशी बाळगायची? आपण कितीही ठरवले तरी; ठरवून आपल्याला कृतज्ञ राहता येतेच असे नाही. नकळत आपण वैतागतो, कंटाळतो, तक्रार करतो, चरफडतो, किरकिरतो!
याचे कारण, नामविस्मरणामुळे आपण; आपल्या स्वत:तील अमृताला आणि जीवनातील चैतन्याला पारखे झालेले असतो! आपल्यासाठी जीवन बेचव आणि विषवत झालेले असते!
कुंभ मेळ्याच्या निमित्ताने; तेथील साधूंच्या कडून आपण नामस्मरण शिकलो तर एरवी अलभ्य असणारा आपल्या अंतरात्म्यातील अमृताचा किमान एखादा थेंब तरी आपल्याला मिळतो आणि आपले जीवन चैतन्यमय, बनू लागते. अनेक छोट्या मोठ्या बाबी मनासारख्या झाल्या नसल्या, तरी एवढा “मोठ्ठा अमृताचा ठेवा” मिळाल्यामुळे आपण खरोखरीच कृतज्ञ राहतो आणि “नेहमी कृतज्ञ राहावे” ही साधू संतांची शिकवण आपल्यासाठी सुसाध्य बनते!
नामामृताच्या ह्या थेंबाची महती अशी की; आपल्याला स्पष्टपणे जाणवते की नाम हेच आपले गंतव्य आहे आणि नाम हेच आपले प्राप्तव्य आहे! नाम हेच आपले सर्वस्व आहे!

आर्केमेडीसची तरफ: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

शिक्षक: कुंभ मेळ्याप्रमाणेच आपल्या जीवनामध्ये हजारो घटना घडत असतात. पण त्यातल्या काही आपल्या अधोगतीला कारणीभूत असतात तर काही उन्नतीला. ज्या बाबी भगवंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगवंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अंतर्यामीच्या चैतन्याविषयीची निष्ठा कमी करतात आणि ज्यांमुळे आपण अधिकाधिक सुस्त, बेपर्वा, संकुचित, असहिष्णू, बेचैन, परावलंबी, लाचार किंवा क्रूर बनतो, त्या सर्व बाबी घातक असतात. ज्या बाबी भगवंताच्या नामाविषयीची; म्हणजेच भगवंताविषयीची; म्हणजेच आपल्या अंतर्यामीच्या चैतन्याविषयीची निष्ठा वाढवतात त्या कल्याणकारी असतात.

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्याला नावे ठेवण्यापूर्वी किंवा त्याचा उदो उदो करण्यापूर्वी सर्वच घटना किंवा बाबी आपण ह्या निकषावर तपासल्या पाहिजेत!

शिक्षक: अगदी बरोबर आहे. किंबहुना आपले संपूर्ण जीवनच ह्या निकषानुसार जर विकसित करता आले तर कल्याणकारी होईल. आपल्याकडे जे समाजकारण, राजकारण व अर्थकारण चालते, ते जर अध्यात्मावर आधारित आणि अध्यात्मकेंद्रित असेल तर ते सर्वांच्या हिताचे होईल आणि सर्वांच्या आकांक्षा पूर्ण होतील. त्यातूनच सर्वांचे आर्त, तृप्त होईल.

विद्यार्थी: ते कसे काय?

शिक्षक: हे पहा; विश्वाच्या आणि आपल्या सर्वांच्या अंतर्बाह्य; सर्वत्र असणाऱ्या चैतन्याला आपण सच्चिदानंद म्हणतो. सत् म्हणजे चिरंतन, चिद् म्हणजे चैतन्यमय आणि आनंद म्हणजे प्रसन्नता. हे अजरामर चैतन्य अनादी आणि अनंत आहे. ज्याप्रमाणे गुरुत्वाकर्षण प्रत्येक कणाकणामध्ये असते, त्याप्रमाणे अंतर्बाह्य व्यापणाऱ्या चैतन्याची ओढ प्रत्येक जीवात असते! ज्याप्रमाणे गुरुत्वाकर्षण अनिवार्य आणि अपरिहार्य असते त्याचप्रमाणे ही ओढ अनिवार्य आणि अपरिहार्य असते. आणि ह्या ओढीलाच संतशिरोमणी ज्ञानेश्वर महाराज विश्वाचे आर्त म्हणतात. पण प्रत्येक निर्जीव कणाला ज्याप्रमाणे गुरुत्वाकर्षणाचे ज्ञान असत नाही त्याप्रमाणे प्रत्येक सूक्ष्म जीवाला, वनस्पतीला किंवा प्राण्याला स्वत:ची सच्चिदानंदाची ओढ, स्वत:चे आर्त; जाणवत नाही! पण ते आर्त जाणवो वा न जाणवो; ते असतेच असते; आणि ते अपरिहार्य असते!
अशा तऱ्हेने हे आर्त सर्वांचेच असल्यामुळे ह्याभोवती सर्व धोरणे, कायदे, नियम, योजना, कार्यक्रम आंखले की ते सर्वांना समाधान देउ लागतात. उदाहरणार्थ; आंतरिक चैतन्याची म्हणजेच नामाची आठवण आणि पूजा ज्या स्थानी होते आणि ज्या व्यक्तींकडून होते, ती स्थाने आणि त्या व्यक्ती समाजाचे मूलाधार असतात. त्यामुळे त्यांना जपणे, जतन करणे आणि जोपासणे हे शासनकर्त्यांचे सर्वात महत्वाचे कर्तव्य आहे.
नामस्मरण ही एक प्रकारे अधोगामी जगाला उर्ध्वगामी बनवणारी आर्केमेडीसची तरफ आहे!

Previous   Next