ही चैतन्यप्रचीती: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्यामध्ये जसे लोकविलक्षण साधू दिसतात, तसे ते एरवी दिसत नाहीत. साधुदर्शनाला भारतात फार महत्व आहे. भाविकांच्या भावनेचा आदरच वाटतो. पण ह्या दरम्यान पुष्कळदा चेंगराचेंगरी होते आणि लोक मरतात; त्याचे वाईट वाटते.

शिक्षक: कुंभ मेळ्यादरम्यानच नव्हे तर इतर अनेक प्रसंगी गर्दी, बेशिस्त, उतावळेपणा आणि उन्माद नियंत्रणा बाहेर गेले की; व्यवस्थापन अशक्य होते आणि अपघात होतात. त्यामुळे प्रसंग कोणताही असो; संयम आणि शिस्त अत्यंत महत्वाचे आहेत. नामस्मरण करणाऱ्या लोकांच्या जीवनातील ठळक वैशिष्ट्ये म्हणजे संयम आणि शिस्त होय. विशेष म्हणजे साधुदर्शन केवळ काही विशिष्ट ठिकाणी आणि विशिष्ट प्रसंगीच होते असे नाही.
नामस्मरण करणाऱ्या करोडो अनुयायांनी; रोजच्या धकाधकीत देखील; अजरामर संत महात्म्यांचे देहत्यागानंतरचे अचिंत्य आणि चैतन्यमय अस्तित्व वेगवेगळ्या प्रकारे आणि वेगवेगळ्या प्रसंगातून अनुभवले आहे. कुणाला प्रत्यक्ष दर्शन होते तर कुणाला स्वप्नात दर्शन होते. कुणाला अशक्यप्राय अडचणीत मदत होते तर कुणाचे संकटात रक्षण होते. एक ना दोन; असंख्य प्रसंग सांगता येतील. हे प्रसंग हजारो प्रकारचे आहेत, पण ते सर्व; देहत्यागानंतरचे अमर आणि सत्तारूपी अस्तित्व अधोरेखित करणारे आहेत! देह जसा दिसू शकतो तसे संतांचे देहत्यागानंतरचे अस्तित्व सरसकट दिसत नाही हे अगदी खरे आहे. पण ज्याप्रमाणे शक्ती आणि स्फूर्तीच्या रूपाने आपल्याला रक्ताभिसरण अनुभवता येते; त्याचप्रमाणे आपली प्रगल्भता वाढली तर हे चैतन्य आपल्याला अनिर्वचनीय आनंदाच्या रुपात अनुभवता येते.
ही चैतन्यप्रचीती; संगीत–नाट्य, गणित-विज्ञान, सौंदर्य-शृंगार, वात्सल्य-करुणा, अशा एकूण एक सर्व तृषा आणि क्षुधा कायमच्या तृप्त करत जाते आणि जीवनाचे सर्वार्थाने सार्थक करते. ही प्रचीती आली असता चैतन्य आहे की नाही आणि सत्ता चैतन्याची आहे की नाही असे प्रश्न उरत नाहीत. किंबहुना, क्षणभंगुर जडत्वातून उत्पन्न होणारी कोणतीही भ्रांती उरत नाही.
आपले संपूर्ण जीवन चैतन्याच्या अपरंपार अशा लीलेचाच एक अविभाज्य भाग आहे ह्या जाणीवेने आपण स्वस्थ होतो आणि आपल्या आजूबाजूच्या तीर्थक्षेत्रांच्या, मंदिरांच्या, ग्रंथांच्या आणि साधूंच्या रुपात आढळणाऱ्या चैतन्यखुणा पूज्यभावाने न्याहाळत आणि मनोमन तृप्त होत जीवनानंद लुटत जातो!

स्वत: त्याचा अनुभव घ्यावा!: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्यामध्ये आपल्याला अचंबित करणाऱ्या, थक्क करणाऱ्या गोष्टी दिसतात आणि आपले मन अद्भुत रसाने भरले जाते. आपली मंदिरे आणि तीर्थक्षेत्रे देखील विस्मयकारक असतात! महान विभूतींचे जीवन देखील अद्भुत असते! ह्यातले बरेच काही; आपल्या तर्कशास्त्रामध्ये किंवा आपल्या मूल्यव्यवस्थेमध्ये बसत नाही. तरीपण; प्राचीन रूढी, परंपरा, मन्दिरे आणि तीर्थक्षेत्रे; ह्यांच्याबद्दल आपल्याला आपल्या मनांत विलक्षण आकर्षण, कुतुहूल आणि आस्था असल्यामुळेच टिकून आहेत का?

शिक्षक: होय. ह्या सर्व बाबी आस्थेमुळेच टिकून राहिल्या आहेत आणि त्या नामस्मरणाला पोषक होण्यासाठीच आहेत यात शंका नाही.

रूढी आणि परंपरांप्रमाणेच खुद्द नामस्मरणाचे देखील आहे. नामस्मरण करता करता आपल्याला एकदम अमृतत्वाचा साक्षात्कार झाला असे होत नाही. आपल्याला टप्प्या-टप्प्यानेच पुढे जाता येते आणि ह्या टप्प्यांवर घडणाऱ्या अनेक चित्रविचित्र, चमत्कारिक, हृदयस्पर्शी आणि भारावून टाकणाऱ्या मनोवेधक घटनांमुळेच; आपले नामस्मरण टिकून राहते. कारण ह्या बाबी; नामस्मरणाची गोडी वाढवतात आणि आपल्याला नामस्मरणात गुंतवून ठेवतात!

विद्यार्थी: नामस्मरणाद्वारे अंतीम सत्याचा आणि अमरत्वाचा अनुभव लगेच येत नाही आणि तो कुणाला आणि केव्हा येईल, हे सांगता देखील येत नाही. त्याचप्रमाणे नामस्मरणाने समृद्धी देखील येतेच असेही नाही. त्यामुळे नामस्मरण करताना सामान्यांच्या विशेषत: गोरगरीबांच्या चिकाटीची कसोटी लागते, आणि त्याचा धीर सुटू शकतो ना?

शिक्षक: होय. खरे आहे. पण गोर गरीबच नव्हे तर आपण सारे; पुन्हा पुन्हा चैतन्याच्या विस्मृतीत जातो आणि त्यामुळे; विषयांकडे आकर्षित होत राहतो, त्यांच्या भूलभूलैय्यात अडकत राहतो, हरवत राहतो आणि चैतन्याला पारखे होतो. इंद्रियगम्य स्थूल विषय आणि दृश्य विश्वाच्या आकर्षणाचा जोर इतका जबरदस्त असतो की आपली धाव आपोआप चैतन्याच्या विरुद्ध दिशेला वळते! साहजिकच आपण भलतीकडेच भरकटत जातो! परिणामी; आपली अस्वस्थता काही केल्या कमी होत नाही आणि पूर्णत्व, सार्थकता आणि समाधान आपल्यापासून दूरच राहतात!

पण; काळजी करण्याचे कारण नाही. आपल्या इच्छे-अनिच्छेपलिकडे; विश्वचैतन्याची जननी आपल्याला चैतन्यामृतपान करवीत आहे. आपल्यामध्ये नवचेतना भरत आहे. आपल्याकडून नामस्मरण आणि स्वधर्मपालन करवीत आहे. सदिच्छा, सत्संकल्प, सत्प्रेरणा, सत्बुद्धी, सद्भावना, सद्वासना, सदाचार यांनी आपले व्यक्तिगत आणि सामाजिक जीवन भरून टाकीत आहे. ह्यावर विश्वास ठेवू नये; तर; नामस्मरण करता करता स्वत: त्याचा अनुभव घ्यावा!

चैतन्यतृष्णेपायी, चैतन्यामृतपानासाठी आणि चैतन्यमय होण्यासाठी: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

विद्यार्थी: काहीजण असे म्हणतात की कुंभ मेळ्यातील साधुंनी फक्त अध्यात्माबद्दल बोलावे. त्यांनी राजकारणाबदल बोलू नये. तुम्हाला काय वाटते?

शिक्षक: अध्यात्म ह्यांचा अर्थ स्वभाव. भगवद्गीतेच्या आठव्या अध्यातात स्पष्टपणे ही व्याख्या दिलेली आहे. अध्यात्म हा इतिहास, भूगोल यासारखा विषय एक विषय नाही. अध्यात्म हा संपूर्ण अस्तित्वाचा मूळ स्वभाव आहे.

अध्यात्मिक होणे म्हणजे तो मूळ स्वभाव जाणणे, स्मरणे आणि तद्रूप होणे आहे. खरे पाहता; गर्भावस्थेत आल्यापासून आपल्या शरीरात आणि आपल्या मनात जे जे म्हणून काही घडते ते ते सारे; खरे पाहता आपल्यामधील चैतन्यतृष्णेपायी, चैतन्यामृतपानासाठी आणि चैतन्यमय होण्यासाठी घडत असते! म्हणजे आपण सर्वच जण मूलत: अध्यात्मिकच असतो.
पण एकीकडे आपल्याला कशाची तृष्णा आहे हे आपल्याला कळत नाही आणि दुसरीकडे; आपला मूळ स्वभाव, आपल्या अंतर्बाह्य बरसणारे चैतन्य आपल्याला ओळखता येत नाही. हे चैतन्य अदृश्य असते. ते आपल्याला दिसत नाही. ते अश्राव्य असते. त्याची चाहूल लागत नाही. थोडक्यात; ते इंद्रियातीत असते. कर्मेंद्रियांच्या आणि ज्ञानेंद्रियांच्या पलीकडे; म्हणजेच जाणीवेच्या पलीकडे असते. बुद्धीच्या आवाक्याच्या पलीकडे असते. ह्यातच भर म्हणून की काय; ह्या चैतन्याची विस्मृती झाल्यामुळे ते समीप असूनही दूरच राहते!

पण असे असले तरी त्या चैतन्याची जननी आपल्यावर पांखर घालण्याचे आपले काम करीतच असते. ती आपली पाठ सोडीत नाही! त्यामुळे चैतन्याचा “चुंबकीय” प्रभाव आपल्यावर पडतच असतो. त्याची अनाकलनीय अशी ओढ आपल्याला स्वस्थ बसू देत नाही. ही कोणती ओढ आहे हे आपल्याला कळत नाही. त्यामुळे गीतेच्या सातव्या अध्यायात तिसऱ्या श्लोकात म्हटल्याप्रमाणे हजारो लोकांमध्ये एखादाच अध्यात्माच्या शोधात धडपडतो. आणि अशा हजारो धडपडणाऱ्या लोकांमध्ये एखादाच खरा खुरा अध्यात्मिक होतो. पण बाकीचे धडपडणारे धडपडत असतात. त्या धडपडणाऱ्यांचे बाह्य रूप सामान्यांपेक्षा वेगळे असते. ह्या खास वेगळ्या बाह्य स्वरूपामुळे बऱ्याच जणांना असे वाटते की अध्यात्म हा आपल्या रोजच्या जीवनापासून वेगळा असा प्रांत आहे, वेगळे प्रावीण्य आहे. ह्या बाह्य अंगाने साधु असणाऱ्या लोकांना जीवनाच्या सर्व अंगांबद्दल मतप्रदर्शन करण्याची कुवत नसतेच.

परंतु, परिपूर्ण अध्यात्मिक व्यक्तीला जीवनाच्या सर्व अंगांबद्दल मतप्रदर्शन, मार्गदर्शन आणि नेतृत्व करण्याचा निश्चित अधिकार आहे. स्थितप्रज्ञ व्यक्तींच्या प्रत्यक्ष नेतृत्वाखाली जगाचे कल्याण होईल यात तीळमात्र शंका नाही.