आ वासून पसरलेली दरी : डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्याचे अनुभव आपण हरघडी ऐकतो. पेपरमध्ये वाचतो. टीव्ही वर बघतो. नामस्मरणाविषयीचा तुमचा एखादा अनुभव सांगा ना!

शिक्षक: १५ ते २० वर्षांपूर्वीची हकीकत आहे. हरिश्चंद्रगडला सहल जायची होती. आपल्याला जमेल का; ह्याविषयी मला शंका होती. कारण हरिश्चंद्रगड चढणे किती कठीण आहे ह्याची काहीच कल्पना नव्हती! पण हो ना करता करता मी सहलीला गेलो!
हसत खेळत चढताना मधून मधून दम लागला तरी तेवढ्यापुरती विश्रांती घेत घेत आम्ही चढून गेलो.
पण दुसऱ्या दिवशी जेव्हां आम्ही उतरू लागलो तेव्हां कालच्या श्रमाने पायात अक्षरश: गोळे आले आणि समोरची दरी बघून जीव घाबरून गेला. थोड्या वेळाने समोर भिंतीसारखा उभाच्या उभा पसरलेला तो कातळ (खडक) आला आणि जीवाचे पाणी पाणी झाले! मागे पाठ टेकवून; उभ्या उभ्याच खालच्या दिशेने हळू हळू सरकणे आवश्यक होते. हात पकडण्यासाठी काहीही नव्हते आणि पाय ठेवण्यासाठी जेमतेम खांचा मारलेल्या होत्या! समोरची ४००० फूट खालपर्यंत आ वासून पसरलेली दरी छातीचा थरकाप उडवत होती!
खडकाच्या नेमका मध्यवर पोचतो न पोचतो तोवर पाय थरथरू लागले! मागे, पुढे, वर, खाली, डावीकडे, उजवीकडे कुठेही आणि कोणताही आधार नव्हता! कुणाचा हात मागणे म्हणजे स्वत:बरोबर दरीत पडण्याचे त्याला आमंत्रण देणे!
कोणतेही वैद्यकीय ज्ञान, तंत्रज्ञान, औषध, पाणी, पैसा अडका अशी कुणाचीही कोणतीही मदत मला उपयोगी पडू शकत नव्हती; हे जेव्हां माझ्या ध्यानात आले तेव्हां मी थिजून गेलो! माझे सर्व काही; क्षणार्धात समोरच्या दरीत रसातळाला जाणार होते! आपले अस्तित्व पूर्णपणे संपणार आहे; ह्या भयावह विचाराबरोबर मनात प्रश्न आला; आता उरणार काय? माझ्याबरोबर सर्व विश्वच नष्ट झाल्यावर शिल्लक काय राहणार आहे?
अकस्मात् वीज पडावी तसा लख्ख प्रकाश पडला; माझ्यासकट सर्व नष्ट झाले तरी अनंतकालपर्यंत शिल्लक आणि टिकून राहणारच राहणार असे तत्व आहे माझ्या अंतर्यामी आहे आणि ते म्हणजे नाम! अशा तऱ्हेने ज्या क्षणी नामस्मरण झाले, त्याच क्षणी मी वाऱ्याच्या झुळकीसारखा तरंगत; बघता बघता त्या विशाल खडकाच्या पायथ्यापाशी आलो!
अशा तऱ्हेने आपले जगणे-मरणे आणि बाकी सर्व देखील आपला अंतरात्मा, गुरु, किंवा नामाचीच लीला नाही काय? खरे सांगतो, ह्या अनुभवातून सगळे संकुचित पूर्वग्रह, हट्टाग्रह आणि अभिनिवेश संपत जातात. ह्यातूनच नामनिष्ठा वाढू लागते आणि वैयक्तिक व सामाजिक जीवनात चैतन्य बहरू लागते.

सुखाचा सागर : डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: केवळ कुंभ मेळा नव्हे तर; एकंदरीतच धर्माचे बाह्य अवडंबर अधिक लोकप्रिय दिसते. किंबहुना एकूणच जीवनाच्या सर्वच क्षेत्रांत प्रदर्शनाला अधिक महत्व आलेले दिसते. त्या मानाने नामस्मरण तेवढे लोकप्रिय दिसत नाही. बाह्य बाबी आपले मन पटकन आकर्षून घेतात; खरे ना?

शिक्षक: होय. अगदी खरे आहे. आपण जेव्हां स्वत:च्या; मूळ किंवा खऱ्या स्थितीपासून, अवस्थेपासून, स्थानापासून म्हणजेच स्वरूपापासून; नामविस्मरणाच्या ओढीने खेचले जाऊन; जडत्वामध्ये जखडलेले असतो, तेव्हां आपण; पाशवी वासना, क्षुद्र भावना, संकुचित विचार आणि तदनुषंगिक संकल्पात आणि कार्यात गुरफटून राहतो. जो अंतरात्मा किंवा आपली मूळ स्थिती आपल्या अंतर्यामी आणि आपल्या बाहेर; सर्वत्र पसरलेला सुखाचा सागर आहे, त्याच्यापासून तुटल्यामुळे आपण वारंवार सुख आणि दु:ख यांच्या हेलकाव्यात सापडतो. ह्या आत्मभ्रष्ट अवस्थेत; यशाचा भपका असो की अपयशाचा अंधार; आपण कायम दुबळे आणि अतृप्त राहतो!

विद्यार्थी: हे अगदी मनापासून पटते. केवळ कुंभ मेळा किंवा यात्राच नव्हे; तर; जीवनातील सर्वच दिखाऊ आचार विचारात आपण नेहमीच रुतलेले असतो!

शिक्षक: पण; नामस्मरणामुळे; काही प्रसंगांतून आणि अनुभवांतून समजू लागते की; नाम हाच ईश्वर, गुरु, ब्रह्म इत्यादी असून; नाम हाच सर्वज्ञ, सर्वव्यापी, सर्व शक्तिमान आणि सर्व सत्ताधीश परमात्मा आहे; आणि आपण करीत असलेल्या नामस्मरणासकट आपले सर्वस्व; ह्या नामात उगम पावते, नामावर जगते, नामाने नियंत्रित होते, नामाच्या योगाने बहरते, आणि नामातच लय पावते! पुढे; हे देखील लक्षात येते की; वास्तविक पाहता; नाम आणि माझा अंतरात्मा किंवा खरा “मी” एकच आहोत; फरक एवढाच; की जोपर्यंत मी नामविस्मरणा च्या स्थितीत होतो, तोपर्यंत माझा खरा “मी”; मला दुर्गम आणि दुर्लभ होता, किंवा अगम्य आणि अलभ्य होता!
पुढे आपल्या अथांग आणि अमर्याद अंतरात्म्याशी म्हणजे “नामाशी” जोडले गेल्यामुळे; संकुचित दृष्ट्या; आपण श्रीमंत असो वा गरीब, मोठे असू की लहान, गोरे असू की काळे, नेते असू की अनुयायी, निरोगी असू की रोगी आणि यशस्वी होवो की अयशस्वी; आपण क्षुल्लक लाभ-हानि च्या भ्रमामध्ये भरकटत नाही! ह्यालाच मूल्यव्यवस्था परिवर्तन असे म्हणतात आणि हाच वैयक्तिक आणि सामाजिक स्वास्थ्याचा गाभा आहे!

हेच एक मोठ्ठे आश्चर्य: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: मला वेगवेगळ्या कारणांसाठी कुंभ मेळ्याविषयी कुतुहूल वाटते! सर्वात महत्वाचे म्हणजे इतक्या प्राचीन काळी ह्या चार ठिकाणच्या सिंहस्थाच्या ग्रहस्थितीचा वेध घेणे, गणित मांडणे, त्या ग्रहस्थितीचे विवक्षित महत्व समजणे; हेच एक मोठ्ठे आश्चर्य आहे!
त्याचप्रमाणे, कोट्यावधी लोकांना ह्या विशिष्ट पर्वणीचे एवढे महत्व वाटणे आणि त्यांनी सर्व नफा-नुकसान बाजूला ठेवून ह्या पर्वणीच्या निमित्ताने स्नानासाठी येणे; आणि पिढ्यान-पिढ्या येत राहणे हे दुसरे मोठ्ठे आश्चर्य आहे! सर्वच बाबी राजकीय किंवा आर्थिक निकषांवर अभ्यासणे, पारखणे आणि निकालात काढणे हे चुकीचे आहे, सदोष आहे, अयोग्य आहे. एवढा मोठ्ठा मेळा आणि एवढ्या सातत्याने शतकानुशतके चालू राहतो, यात केवळ आर्थिक किंवा राजकीय स्वार्थ दिसणे, किंवा पारंपारिक अंधश्रद्धा असल्याचे आढळणे, हे मला हृदयशून्य आंधळेपणाचे वाटते! पण त्याचबरोबर त्याबद्दल साधक बाधक विचारच न करणे हे मला अगदीच निर्बुद्ध आडमुठेपणाचे आणि हेकटपणाचे वाटते!

शिक्षक: खरे आहे. संपूर्ण व्यक्ती आणि समाजाच्या हिताचे काहीतरी असल्याशिवाय कोणतीही परंपरा चालू राहू शकत नाही; हे जसे खरे, तसेच प्रत्येक परंपरेमध्ये देशकालमानानुसार काही दोष उत्पन्न होऊ शकतात; हे देखील खरे आहे! त्यामुळे निखळ जिज्ञासेतून आणि तेवढ्याच प्रामाणिकपणे अभ्यास करणे; आणि तो देखील शुद्ध अंत:करणाने, निस्पृह भावनेने आणि पूर्वग्रहविरहित बुद्धीने करणे; हे महत्वाचे आहे! नामस्मरणरुपी अमृताने जेव्हां चित्तशुद्धी होते, तेव्हां हे शक्य होते!

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्याची परंपरा जेव्हां केव्हां सुरु झाली तेव्हांची आणि आत्ताची परिस्थिती ह्यांमध्ये फरक आहे. आजच्या औद्योगिकीकरणाच्या, लोकसंख्येच्या वाढीच्या, प्रदूषणाच्या, जंगल तोडीच्या, निसर्गाच्या लहरीपणाच्या आणि विशेषत: संकुचित आणि तात्कालिक स्वार्थाच्या बाजारबुणग्या मूल्ल्यांच्या पार्श्वभूमीवर; कुंभ मेळ्याचे पुनरावलोकन आणि पुनर्मुल्यांकन व्हायला नको का? तसे काही प्रमाणात जरी आपल्याला करता आले तरी ते सर्वांच्या हिताचे ठरेल!

शिक्षक: मला असे वाटते की सर्व प्रथम; ह्या पर्व काळामध्ये कुंभ मेळ्याच्या जागी कोणते कल्याणकारी बदल होतात ह्याचा सखोल, सातत्यपूर्ण, चिकाटीने आणि दीर्घकाळ अभ्यास होणे अत्यावश्यक आहे. असे झाले, आणि अशा बदलांचा छडा लागला, तर पुढे हा देखील विचार करता येईल; की असे बदल अन्य मार्गाने घडवून आणून; कुंभ स्नान करू न शकणाऱ्या इतर सर्वांनाही त्यांचा फायदा मिळवून देता येतील का? अन्यथा हे तरी कळेल; की कुंभ मेळ्याच्या ठिकाणी असे काही महत्वपूर्ण बदल घडतच नाहीत!