Previous   Next

कुंभमेळा पुण्यपर्वाच्या निमित्ताने: डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर

विद्यार्थी: कुंभ मेळ्याच्या वेळी आपल्यामध्ये होणाऱ्या किंवा होऊ शकत असणाऱ्या ह्या बदलांचा आणि अमृताचा काय संबंध?
शिक्षक: ज्यांना हा शोध लागला, त्यांच्या निरीक्षणानुसार, अनुमानानुसार किंवा अनुभवानुसार; हे वैशिष्ट्यपूर्ण बदल आपल्याला; आपल्या खऱ्या “स्व” कडे नेणारे म्हणजेच, सच्चिदानंदाकडे नेणारे म्हणजेच अमर करणारे, म्हणजेच पुण्यदायी, उर्ध्वगामी किंवा मुक्तिदायी पद्धतीचे असतात. त्यामुळे ह्या बदलांना दोन शब्दांत म्हणजेच “अमृत सांडणे” ह्या शब्दांत वर्णन केले गेले.
विद्यार्थी: माझा एक मूलभूत प्रश्न आहे. खरोखर माणूस अमर होऊ शकतो का? की हा एक भ्रम आहे? जर मी मुळात मर्त्य असेन तर अमर कसा होणार? माझ्या अस्तित्वाचा कोणता मर्त्य पैलू अमर होतो? आजपर्यंत अशा तऱ्हेने कोण अमर झाला? उलटपक्षी; मुळात जर मी “अमर असेन” तर, मी “अमर होतो” ह्या म्हणण्याला काय अर्थ आहे?
शिक्षक: तुझा प्रश्न एकदम रास्त आहे! वास्तविक पाहता; आपण पूर्णपणे मर्त्यही असत नाही आणि पूर्णपणे अमर देखील असत नाही! आपल्या अस्तित्वाचा काही भाग मर्त्य असतो आणि काही भाग अमर असतो. पण; आपण मर्त्य भागाशी (जडत्वाशी) तद्रुप होऊन राहिल्यामुळे; अमरत्वाच्या (चैतन्याच्या) अनुभवाला मुकलेले असतो! परिणामी; आपण मर्त्य आणि संकुचित बनून संकुचित ध्येय, संकुचित विचार, संकुचित स्वार्थ यांच्या योगे; मर्त्य आणि संकुचित अवस्थेतच (अमरत्वाच्या अनुभवाविना) मरून जातो!
विद्यार्थी: म्हणजे ह्याची देही ह्याची डोळा; अमरत्वाचा अनुभव येऊ शकतो? कसा असतो हा अनुभव?
शिक्षक: नामस्मरणाद्वारे; किंवा अन्य मार्गाने सद्बुद्धी, सद्विचार, सद्भावना, सद्वासना सत्संकल्प, सत्कार्य (स्वधर्म) ह्याच्या योगे; स्वत:चे आणि इतरांचे सर्वांगीण कल्याण साधत साधत निर्भयपणे स्वस्थ होण्याचा अनुभव. हे आंतरिक स्थित्यंतर असते!
विद्यार्थी: तुमच्या मते; कुंभ मेळ्याचा वेळी त्या त्या ठिकाणी स्नान केल्याने असा चैतन्याचा किंवा अमरत्वाचा अनुभव येतो?
शिक्षक: ते तेवढे सोपे नाही. कारण आपण आपल्यातील जडत्वाशी इतके तादात्म्य पावलेले असतो, की एकदा किंवा अनेकदा निव्वळ स्नान करून आपल्याला अमरत्वाचा किंवा चैतन्याचा अनुभव येईलच असे सांगता येत नाही! पण कुंभ मेळा किंवा इतर तीर्थयात्रा यांचा मूळ हेतू हाच आहे ह्यात शंका नाही!
 

क्षीरसमुद्र म्हणजे काय? डॉ. श्रीनिवास जनार्दन कशाळीकर
विद्यार्थी: क्षीरसमुद्र म्हणजे काय?
शिक्षक: शब्दश: पाहिल्यास क्षीर समुद्र म्हणजे दुधाचा समुद्र. पण माझ्या समजुतीप्रमाणे क्षीरसमुद्र म्हणजे देखील दुसरे तिसरे काही नसून; आपली संपूर्ण मज्जासंस्था किंवा चेतासंस्था असावी. कारण, अगदी वास्तविक दृष्टीने पाहता देखील, मज्जासंस्थेचे आवरण हे पांढरे असते. असो. ह्या ‘अमृतमंथना’च्या प्रक्रियेमधून आपल्या पूर्वजांना एक महत्वाचा शोध लागला असावा.
विद्यार्थी: कोणता बरे हा शोध?
शिक्षक: ह्या घटनेमध्ये; जेव्हां विशिष्ट ग्रहस्थिती ह्या चार ठिकाणी येते, त्या त्या दिवशी, आणि त्या त्या ठिकाणी “अमृत सांडले” असे म्हटले आहे. “अमृत सांडले” ह्या शब्दांतून हा शोध दृग्गोचार होतो!
हा शोध म्हणजे, ठराविक अवधीनंतर; ठराविक जागी, ठराविक ग्रहस्थिती असताना तेथील अणुरेणुंमध्ये उर्ध्वगामी विकासाला (सम्यक विकासाला) अनुकूल असे विशिष्ट फेरबदल घडून येतात.
ज्यांना हा शोध लागला आणि ज्यांनी हे सांगितले; त्यांचा; हे सांगण्यामागे, कोणताही वैयक्तिक स्वार्थ किंवा अहंकार नसल्यामुळे त्यांच्या म्हणण्याला लोकांच्या हृदयात स्थान मिळाले असावे आणि लोकांचा त्यावर दृढ विश्वास बसला असावा. साहजिकच ह्या विशिष्ट ग्रहस्थितीला त्या ठिकाणचा आसमंत पवित्र होतो आणि अमृतत्वाने भरून जातो, अशी धारणा पक्की तयार झाली असावी. विशेषत: तेथील नद्यांमध्ये या दिवशी स्नान केले असता मर्त्य आणि पापी जीवन नष्ट होऊन अमृतत्वाची प्राप्ती होते ही धारणा दृढ झाली असावी आणि ह्या धारणेने लाखो लोक तिथे जमू लागले असावे आणि तेथील नद्यांमध्ये स्नान करू लागले असावे.
विद्यार्थी: विशिष्ट ग्रहस्थितीमध्ये असे काही बदल घडू शकतात?
शिक्षक: हे माझे अभ्यासाचे किंवा संशोधनाचे क्षेत्र नव्हे. पण ज्याप्रमाणे ठराविक काळानंतर दिवस-रात्र होतात आणि ऋतू बदलतात, त्याप्रमाणे वातावरणात ठराविक कालावधीनंतर भूगर्भीय घडामोडी, गुरुत्वाकर्षण, भूचुम्बकीय क्षेत्र किंवा रेडिओलहरींमध्ये देखील वेगवेगळे बदल घडत असू शकतील. अन्य घडामोडी देखील घडत असू शकतील. राहिला मुद्दा शरीरातील बदलांचा. वातावरणातील वेगवेगळ्या बदलांच्याद्वारे आपल्या शरीरातील वेगवेगळ्या रासायनिक, अंतस्त्रावी आणि मज्जासंस्थेमधील घडामोडी बदलतात हे ज्ञात आहे.
वातावरणाच्या परिणामामुळे; शरीरामध्ये अनेक बदल घडतात. वातावरणातील चक्रमय आणि ठराविक काळाने घडणाऱ्या घटनांमुळे शरीरामध्येही ठराविक काळाने चक्रमय (cyclical) पद्धतीने घटना घडतात. अशा घटनाना “जीवशास्त्रीय घड्याळे” (Biological Clocks) म्हणतात.
 

Previous   Next