८. आपली वृत्ति सारखी बदलत आहे डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात, “आपली वृत्ति सारखी बदलत आहे आणि जगही सारखे बदलत आहे. त्यामुळे अमुक परिस्थितीमुळे सुख आणि अमुक परिस्थितीमुळे दु:ख होते हे वाटणे खरे नव्हे. कारण ते सुखदु:ख अस्थिर असते.”

ह्या शिकवणीचे महत्व काय आहे?

आपल्याला प्रत्येक परिस्थिती ही त्या त्या वेळी कायमचीच आहे असे वाटते. त्याचप्रमाणे आपल्याला जे वाटते तेच १०० टक्के सत्य आहे असे आपल्याला वाटते. यामुळे सुख आणि दु:ख देणारी परिस्थिती आपल्या अपेक्षेच्या विपरीत बदलली की आपल्या मनाला जोरदार धक्के बसतात आणि मनाची घालमेल होते! त्यामुळे कायम आपल्या मनात एक प्रकारची हुरहूर राहते. आपल्याला, आहे त्यापेक्षा काही तरी भव्य-दिव्य आणि रोमांचक घडवावे किंवा घडावे असे वाटत असते आणि आपल्यां मनाप्रमाणे घडले नाही की आपल्याला वाईट वाटत असते. म्हणूनच समाधान मिळवण्यासाठी आपल्याला सद्गुरूंची शिकवण नीट समजून घ्यायला हवी.

आज आपल्याला जे जग दिसते ते क्षणोक्षणी बदलत असल्यामुळे आणि आपले शरीर आणि मन देखील बदलत असल्यामुळे आपले “वाटणे” देखील बदलत असते! त्याचप्रमाणे, आपल्याला जे काही बरे-वाईट वाटत असते, ते मुळात ईश्वरेच्छेने (म्हणजेच गुरुच्या इच्छेने) “वाटत” असते. तसेच, जगाला काय “वाटावे” हे देखील मुळात ईश्वरेच्छेनेच ठरत असते! आपण जे बरे-वाईट वागतो, ते ईश्वरेच्छेनेच वागतो आणि इतरांनी काय करावे, कसे करावे आणि केव्हा करावे हे देखील ईश्वरेच्छेनेच ठरत असते!
वास्तविक पाहता, आपण आणि जग; दोन्हीही आपल्या कल्पनेच्या पलिकडे, आपल्या मनाच्या वेगाहून अधिक वेगाने आणि आपल्या बुद्धीपेक्षा अधिक अचूकपणे; ईश्वरेच्छेने “सुधारत” असतात! आपण आणि आपल्या कल्पना स्थूल असल्यामुळे, आपल्याला ह्या सत्याचा म्हणजेच “राम कर्ता” ह्या सत्याचा विसर पडत असतो आणि आपण पुन्हा पुन्हा अस्वस्थ होत असतो! तडफडत असतो.

नामस्मरण करता करता हळूहळू, पण निश्चितपणे आणि अधिकाधिक स्पष्टपणे समजते की आपले आकलन, आपली मते, आपल्या कल्पना, आपली आवड आणि आपली बुद्धी ईश्वरेच्छेशी म्हणजेच सद्गुरुंच्या इच्छेशी जशी तद्रूप होत जाते तसे आपण अधिकाधिक स्वस्थ आणि समाधानी होत जातो!

६. सत्यवस्तू ओळखणे हा परमार्थ डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात, “सत्यवस्तू ओळखणे हा परमार्थ, आणि असत्य वस्तूला सत्य मानून चालणे हा प्रपंच होय”.

परमार्थाची आणि प्रपंचाची इतकी चपखल व्याख्या सापडणे कठीण आहे!

खरे सांगायचे तर; आम्ही माध्यमातील मंडळींनी, काळाची दिशा ओळखायला शिकले पाहिजे. जे जे घडताना दिसते, भासते आणि गोंधळात टाकते, खिन्न करते, उद्विग्न करते, भडकवते, उद्दीपित करते किंवा भ्रष्ट करते आणि फूट पाडते त्याच्या पलिकडे सर्वांना प्रगल्भ बनवणारे आणि एकत्र आणणारे सत्य बघायला आणि ओळखायला शिकले पाहिजे!

पण आम्ही देखील सामान्यच आहोत! आमच्यातही उणीवा आहेत! आमची दृष्टीही स्वच्छ नाही! त्यामुळे समाजातले असलेले-भासलेले दोष, गुन्हे आणि अपराध यांनी आम्ही देखील विचलित होऊ शकतो, वा घाबरु शकतो हे अगदी खरे आहे! आम्हाला देखील कुत्सितपणा, निराशा, संकुचित स्वार्थ ग्रासु शकतात! प्रगल्भ विचार, उदात्त भावना एका बाजूला आणि राजकीय दबाव, प्रलोभने, भपका आणि झगमगाट दुसऱ्या बाजूला अश्या रस्सीखेचीमध्ये आम्ही देखील गोंधळू आणि बहकू शकतो आणि भरकटू शकतो हे अगदी खरे आहे! विशेष म्हणजे, यामुळे आमचे आकलन सदोष बनून आम्ही; स्वत:सकट इतरांना देखील आमच्या आकलनाचे बळी बनवू शकतो!

पण या कोंडीतून बाहेर कसे पडायचे? ही घुसमट आणि ही तडफड कशी थांबवायची यावर उपाय शोधला तरी सापडत नव्हता!

परंतु यादरम्यान सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य श्री. गोंदवलेकर महाराजांचे प्रा. के. वि. बेलसरे यांनी लिहिलेले चरित्र वाचनात आले. त्यामध्ये सबजज्ज फडके यांच्याबरोबर झालेल्या संवादामधून सुधारणा आणि संस्कृती म्हणजे काय याचे थोडेफार आकलन झाले आणि डोळ्यात जणू काही अंजनच पडले!
ज्याप्रमाणे रस्त्यावरचे खड्डे प्रवास दुष्कर करतात, त्याचप्रमाणे आपली देहबुद्धी सत्याकडे चाललेला आपला प्रवास अवरुद्ध करून आपल्याला भ्रमात बांधून ठेवते. यामुळे ईश्वराकडे, सद्गुरुंकडे, आपल्या खऱ्या “मी” कडे म्हणजेच शाश्वत समाधानाकडे पोचणे जिकीरीचे आणि दुस्तर होते. रस्त्यावरचे खड्डे बुजवले की जसा प्रवास सुरळीत होतो, त्याप्रमाणे नामस्मरणामुळे सद्बुद्धी, सद्भावना, सद्वासना आणि सत्कार्य ही सर्व “रस्तादुरुस्तीची यंत्रे” झपाट्याने कार्यरत होतात आणि शाश्वत समाधानाचा रस्ता दुरुस्त आणि प्रशस्त होतो हे पक्के ध्यानात आले!

त्यामुळे, स्वत:ची दृष्टी साफ होण्यासाठी आणि लोकांच्या पर्यंत सर्वांना प्रगल्भ बनवणारे आणि एकत्र आणणारे सत्य पोचवण्याचे स्वत:चे कर्तव्य समाधानकारकपणे पार पाडण्यासाठी आम्ही माध्यमवाल्यांनी; नामस्मरणाचा अत्यंत आस्थेने अभ्यास, अगत्यपूर्वक अंगिकार आणि जीव तोडून प्रसार केला पाहिजे ह्याची खोलवर आणि तीव्र जाणीव झाली!
ही जाणीव म्हणजे आपल्या सर्वांच्या कल्याणाची नांदीच आहे!!

४. संतांची वृत्ती राममयच असते: डॉ. श्रीनिवास कशाळीकर

श्री. सद्गुरू ब्रह्मचैतन्य गोंदवलेकर महाराज म्हणतात,”जो जो कोणी मला भेटला तो तो मी आपलाच मानला” आणि “संतांची वृत्ती राममयच असते, त्यांना सर्वत्र रामच दिसतो”!

आमची वृत्ती कशी असते? नकळत मनात तुलना होताना मनामध्ये आमच्या सहिष्णुतेचा विचार येतो. खरे तर सहिष्णुता हा शब्द आपण आपण पुष्कळदा वाचतो वा ऐकतो. पण खरी सहिष्णुता म्हणजे नेमके काय? याचा विचार करता लक्षात येते की सहिष्णुता ही वाटते तितकी साधीसुधी बाब नाही! तिला अनेक पदर आहेत!

अंतर्बाह्य ईश्वर असताना त्याचा पूर्ण विसर पडणे (त्यामुळे त्याविषयी टिंगल टवाळीची भावना असणे) आणि त्यामुळे, अंतर्बाह्य पसरलेल्या वासनाविवशतेला विरोध तर नाहीच पण तिचे (हीन स्वार्थाचे) उद्दंड आणि बेभान समर्थन करणे ही सकृद्दर्शनी सहिष्णुता वाटली तरी ती सहिष्णुता नसून स्वत:च्या आणि इतरांच्या अंतरात्म्याशी केलेली घोर प्रतारणा असते. ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली पहिली पायरी.

वासना आणि ध्येय यांच्यात संघर्ष होऊन सारखी ओढाताण होणे आणि वासनेमध्ये पुन्हा पुन्हा नाईलाजाने ओढले जाणे व वाहात जाणे व आपल्या आतल्या आणि बाह्य जगातील वासनेविषयी चीड येणे ही सकृद्दर्शनी असहिष्णुता वाटली तरी ती असहिष्णुता नसून, स्वत:च्या आणि इतरांच्या अंतरात्म्याशी सहिष्णू बनण्याची प्रामाणिक धडपड असते. ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली दुसरी पायरी.

नामाची निष्ठा भक्कम होता होता नामाच्या ओढीने अस्वस्थता, आतुरता व तळमळ निर्माण होणे आणि अंतर्बाह्य व्यापणाऱ्या वासनांचे आघात आणि पकड ढिली होणे, तसेच अंतर्बाह्य पसरलेल्या वासनेचे पर्यवसान वेगळ्या वेगळ्या प्रकारांनी आणि वेगवेगळ्या काळानुसार पण निश्चीतपणे नामाच्या ओढीत आणि गोडीत होते ह्या अंतर्बाह्य परिवर्तनाची विजयी अनुभूती येणे आणि शाश्वत समाधान आणि सार्थकता याची जाणीव ठळक होऊन; नामाचा आग्रह, हेका, हट्ट आणि वासनेचा तिरस्कार व तिटकारा हळु हळु निघून जाणे ही सहिष्णुतेच्या प्रवासाताली तिसरी पायरी.

आणि याच्या पलीकडे सहिष्णुतेच्या प्रवासाची चवथी पायरी असते. ह्या शब्दातीत पायरीवर संत असतात. ह्या सहिष्णुतेचे महत्व असे की ती केवळ शाब्दिक सहिष्णुता नसून प्रत्यक्ष विश्वकल्याण साधणारी संजीवक अमृतौषधी असते! ही खरी पराकोटीची सहिष्णुता!

आपल्यापुरते असे म्हणता येईल की, प्रत्येकाला पूर्णत्वाची आंस असते, पण ती ओळखता येतेच असे नाही. तसेच शब्दात सांगता बोलता येतेच असे नाही. त्याचप्रमाणे ती आंस तृप्त करण्याचे साधन माहीत असतेच असे नाही. एवढेच नव्हे तर ते साधन कळले तरी त्या साधन मार्गावर चालता येतेच असेही नाही. आणि अखेर साधन मार्गावर चालू लागला तरी अखेरपर्यंत चिकाटीने चालत राहणे जमतेच असे नाही!

आपलेही जर असेच असते, तर अमक्याने असे वागावे, तमक्याने तसे वागावे असा हट्ट किंवा अट्टाहास धरणे; म्हणजेच कुणाहीबद्दल असहिष्णू असणे नाही का? आपल्या मनाप्रमाणे कुणी वागत नाही असे दिसल्यावर आपण त्याच्यावर नाराज होतो आणि त्याच्याविषयीच्या कर्तव्यात कसूर करतो! हे कितपत योग्य आहे? नाही ना?

पण आपली ही असहिष्णुता झटकून कशी टाकायची? आपण सहिष्णू बनून आपले कर्तव्य कसे पार पाडायचे?

सद्गुरुंच्या शिकवणीप्रमाणे आपली पूर्णत्वाची वाटचाल चालू ठेवणे म्हणजेच नामस्मरण चालू ठेवणे आणि जमेल तसे ते वाढवीत राहणे हाच सहिष्णू होण्याचा; म्हणजेच स्वत:च्या आणि इतरांच्या प्रती असलेले हट्ट आणि अट्टाहास कमी करत नेण्याचा आणि त्याचबरोबर, आपले सर्वाधिक महत्वाचे कर्तव्य चोखपणे पार पाडण्याचा रामबाण उपाय आहे!
असे करता करता आपली तुलनेने कमी महत्वाची इतरही कर्तव्ये (निरपेक्ष भावनेने केलेली कर्मे) देखील (ज्यांमध्ये आम्ही असहिष्णुतेमुळे कमी पडतो, ती) आपोआपच आणि पूर्वीपेक्षा अधिक आत्मीयतेने आणि आस्थेने पार पाडली जातात!